معرق کاری روی چوب چیست؟
لغت معرق از ریشه‌ی کلمه «رقاع» که به معنی تکه، تکه است گرفته شده؛ و در معنای کلامی به هر چیز رگه دار معرق می‌گویند.
در مفهوم، این هنر به معنای ایجاد نقوش و طرح های زیبایی است که از دور بری و تلفیق چوب های رنگی و مصالح دیگری از جمله آج، صدف، فلز و…. روی زمینه های از جنس چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد. هنر معرق چوب هنری است که در آن قطعات ریز و کوچک چوب که سازنده‌ی طرح های بزرگ هستن در کنار یکدیگر قرار می گیرند؛در واقع معرق نوعی هنر منبت کاری است که به جای آن که زمینه چوب را با کنده کاری خالی یا برجسته کنند چوب های مختلف را با انواع رنگ های طبیعی بریده و کنار یکدیگر قرار می دهند تا با ایجاد تاریکی و روشنی رنگ چوب ها تصاویر موردنظر خود را نمایان سازند و به تصویر بکشند.
این هنر ارزشمند در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. آثار به جا مانده از قرن ششم هجری به خوبی‌ظرافت‌های معرق کاری دوره سلجوقی را نشان می دهد؛ همچنین در این دوره میتوان خارق العاده ترین معرق های ساخته شده توسط هنرمندان ایرانی مشاهده کرد.
این هنر در اکثر شهرهای ایران به ویژه در شهرهای تبریز، اصفهان، یزد، کاشان و… رواج داشته و دارد؛ به طوری که می توان هنر مشرق زمین را مدیون معرق کاران ایرانی دانست. چرا که ایرانیان توانستند این هنر کهن را با زیباترین اشکال هندسی و با به کار بردن علم ریاضی ایجاد کنند.
«هنر معرق روی چوب از جمله صنایع دستی بسیاری از شهرهای ایران به ویژه اصفهان می باشد.»
پیشینه معرق چوب
تاریخ پیدایش هنر معرق روی چوب به درستی مشخص نیست و نمی توان زمان معینی را برای آن در نظر گرفت ولی از آنجایی که این هنر از تطبیق با هنر کاشی کاری به وجود آمده بدون شک میتوان متوجه رابطه‌ی این دو هنر شد. وجه تشابه هنر کاشی کاری معرق با معرق روی چوب در شیوه ساخت آن ها است که هر دوی آنها از ترکیب قطعه های رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد. از جمله نمونه های آمیزه این دو هنر میتوان به دری بزرگ و قدیمی که متعلق به دوران قاجاریه است اشاره کرد.
معرق کاری در ابتدا برای زینت بخشیدن به سطوح بوفه، میز، در، تکیه گاه صندلی و سایر وسایل به کار برده می شد؛ که در آن تنها از نقش‌های اسلیمی یا گره با ۵ رنگ محدود آبنوس، گلابی، سنجد، توت و فوفل استفاده می‌شد و گاهی نیز برای تنوع بخشیدن به کار معرق از برش های اشباع شده خاتم نیز استفاده می کردند.
هنر معرق روی چوب از کشور هند به ایران وارد شده. این هنر به روش ها و اشکال مختلف در کشورهایی همچون سوریه، چین، پاکستان، هند، ژاپن، کره و کشورهای اروپایی همچون ایتالیا و فرانسه از زمان های بسیار دور رواج داشته است.
از جمله قدیمی ترین آثاری که به وسیله این هنر ارزشمند در ایران ساخته شده است می توان به دو عدد تابلوی ارزشمند و فاخر اشاره کرد که مربوط به سال‌های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ می باشند؛ که یکی از آنها به دست استاد احمد رعنا با طرح دو سوارکار و دیگری از آثار هنرمند زحمتکش و تاثیر گذار استاد عباس شهمیرزادی می باشد که در این تابلو تصویر یک زن را با ظرافت هایی اعجاب انگیز ایجاد کرده است.
معرق چوب، همپای زمان
تا سال ۱۳۳۴ هنر معرق کاری با همان ۵ رنگ محدود و متداول شکل می گرفت و بعد از سال ۱۳۳۴ تنوع رنگ بیشتری در هنر معرق چوب به کار گرفته شد که موجب خلق آثاری نفیس و زیباتر گشت.
از استادان مجرب معرق کاری که با عنوان پدر معرق کاری ایران نیز شناخته می شود می توان به استاد محمد طاهر امامی اشاره کرد که سبکی جدید با رنگ‌های متفاوتی را در معرق کاری ابداع کرد.
در این سبک ویژه با بکارگیری مواد شیمیایی رنگ های جدیدی پا به این عرصه‌ی هنری گذاشتند و دیگر هنر معرق کاری محدود به چند رنگ خاص نمی‌شد بنابر این انواع چوب های صنعتی نیز می‌توانستند در این هنر فاخر به کار گرفته شوند.
از جمله آثار فاخر و ارزشمند استاد محمد طاهر امامی که در سال ۱۳۴۲ رونمایی شد میتوان به تابلوی مرغ و آشیانه که از با ارزش ترین آثار با استفاده از چوب های صنعتی است؛ اشاره کرد. در این تابلو مرغ کاملاً حجم دار و برجسته که از جنس صدف می باشد مشاهده میشود.
این استاد گرانقدر موفق به خلق آثاری ارزشمند و فاخر در طول زندگی خود شده است و برخی از نمونه کارهای هنری استاد امامی به خارج از مرزهای ایران نیز راه یافته است. از جمله‌ی این آثار منبر معرق که یکی از معروف ترین کارهای استاد است و به سفارش مسجد هامبورگ ساخته شده اشاره کرد.
«مراحل ساخت این اثر ارزشمند در سال ۱۳۴۷ به پایان رسیده است.»
از سال ۱۳۳۴ به بعد همواره شاهد تحول و طی بزرگ و کوچک در هنر معرق کاری بوده ایم که برخی از این تحولات عبارتند از :
_استفاده از فلزات و سنگ
_ نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر
_ نمایش نقش در دو سطح
_نمایش بعد از طریق فضاسازی
زمینه های معرق چوب
در هنر معرق کاری رگه های چوب و اشیای دیگر همچون صدف، عاج و فلزات با برشهایی ظریفی در کنار یکدیگر قرار می گیرند. اما نکته‌ی قابل توجه این است که این قطعات کوچک نمی‌توانند به تنهایی خود استحکام لازم را داشته باشند؛ بنابراین باید آنها بر روی سطحی قرار گیرند.
در هنر معرق کاری چوب به طور معمول دو نوع زمینه مورد استفاده قرار می گیرد:
_ معرق کاری با زمینه‌ی چوبی
_ معرق کاری با زمینه پلی استر
«اثر تولید شده در هر کدام یک از این زمینه ها میتواند به صورت تزیینی و یا کاربردی مورد استفاده قرار گیرد.»
معماری مدرن و معرق کاری
معرق کاری هنری با قابلیت انعطاف پذیری بالا است و می تواند در طول زمان های مختلف کاربردهای متعددی داشته باشد .از هنر معرق کاری چوب در طراحی داخلی منازل مسکونی و شرکت های تجاری استفاده میشود و میتواند با فضاهای کلاسیک و مدرن هماهنگی خوبی داشته باشد.
این هنر به دلیل جلوه‌ی بصری خاصی که دارد در ساخت تابلوهای نفیس، نماسازی ساختمان‌ها و مکان‌های مهم و پرتردد به کار گرفته میشود و میتواند در هر مکانی زیبایی بخش باشد و توجه همگان را به سمت خود جلب کند.
مواد و وسایل مورد نیاز معرق چوب
زیر کار : در واقع سطحی است که برش های رنگی چوب و اشیائی همچون آج و صدف روی آن قرار میگیرد.
چسب فوری : حلال این چسب تینر می باشد و دارای رنگی زرد است که برای چسب زدن دور زیر کار و . . . از آن استفاده می شود.
پودر امبراء و دوده : از این پودر برای مخلوط کردن با چسب چوب و چسباندن قطعه های چوبی به زیر کار استفاده می شود.
چسب دورو : دو طرف این چسب قابلیت چسبندگی دارد که برای اتصال قطعات الگو بر روی چوب، صدف و عاج استفاده می شود.
چسب کالک: حتماً تا کنون نام کاغذ کالک که کاغذی شفاف است را شنیده اید ! چسب کالک نیز دارای سطحی شفاف بوده و به راحتی می توان با مداد روی آن طراحی نمود. این چسب در معرق کاری جهت قالب‌گیری مورد استفاده قرار میگیرد.
چسب کاغذی : نوار چسبی از جنس کاغذ است که برای نگهداری قطعات معرق شده‌ای که در کنار یکدیگر کاربرد دارد.
چسب چوب : چسبی سفید رنگ بر پایه پلی ویتل استات می باشد که از قدرت چسبندگی خوبی برخوردار است. برخی از آنها پس از خشک شدن حالت بی رنگ پیدا می کنند.
میخ سایه : این میخ ها حالت مخروطی داشته و ارتفاعی یک سانتی‌متری دارند که جهت میخ کردن الگو روی چوب استفاده می شوند.
مراحل معرق کاری
۱_ انتخاب طرح : اولین مرحله در معرق کاری چوب انتخاب طرح است از جمله طرح های پرطرفدار میتوان به نقوش گل و بلبل، اسلیمی و خطایی اشاره کرد.
۲_ تهیه الگو: به این منظور طرح را روی سه لایی چسبانده که این کار به وسیله‌ی چسبی قوی انجام می شود.
۳_ خرد کردن الگو : به این منظور باید بعد از تهیه الگوی اصلی طرح را به قطعات نسبتا کوچک قابل نصب روی تکه‌های مختلف چوب برش زد.
۴ _ انتخاب چوب : برای انتخاب چوب باید به سایه روشن ها توجه داشت؛ به عنوان مثال اگر جهت نور در بالای تابلو قرار دارد باید از بالای تابلو به ترتیب چوب هایی با رنگ روشن مورد استفاده قرار گیرد و در پایین تابلو تیره ترین چوبی را که داریم قرار دهیم.
۵_ اتصال اجزای الگو بر روی چوب های رنگی: در این مرحله باید الگو را روی چوب نصب کنیم که برای این کار روش های مختلفی همچون چسباندن الگو به وسیله چسب چوب، چسب دورو و چسب فوری وجود دارد.
۶_ برش قطعات : پس از اتصال الگو نوبت به برش اطراف آن می رسد که افراد راست دست باید برش را در جهت عقربه های ساعت و افراد چپ دست بر خلاف آن انجام دهند که این موضوع به خاطر دید و تسلط کافی داشتن بر کار می باشد.
۷_ چسباندن برش قطعات معرق شده روی کار: در این مرحله باید قطعات معرق را در جای خود قرار داد که این عمل به وسیله‌ی چسب چوب انجام می پذیرد.« توجه داشته باشید که زیر سطح معرق باید به اندازه کافی چسب چوب زده شود تا دو سطح کاملا به هم بچسبند.»
برای پرس کردن میتوان از دستگاه پرس دستی یا پیچ دستی استفاده کرد.
سخن پایانی
معرق کاری روی چوب هنری بسیار زیبا و نفیس اما در عین حال سخت و نیازمند دقت و ظرافت زیادی می باشد. اگر قصد یادگیری این هنر را دارید میتوانید به آموزشکده های فنی و حرفه ای شهر خود مراجعه کنید و این هنر را به صورت اصولی آموزش ببینید. همچنین در این صورت به شما مدرکی اعطا می شود که که لازمه کار و فعالیت در این حوزه می‌باشد.
معرق کاری چوب یکی از زیر شاخه های صنایع دستی مستظرفه محسوب می شود که از اهمیت جایگاه ویژه ای برخوردار است.
شرکت صنایع دستی اریسا که در زمینه‌ی ارائه‌ی پک های کاربردی از صنایع دستی فعالیت گسترده ای دارد؛توجه ویژه‌ای به صنایع دستی ایرانی داشته و تلاش شایانی در صدد ترویج فرهنگ استفاده از صنایع دستی و اجتناب از هدیه دادن کالاهای خارجی می کند.
شما می توانید به سایت صنایع دستی اریسا مراجعه کنید و در بین طیف گسترده ای از صنایع دستی مستظرفه و یا سایر شاخه های صنایع دستی محصول مورد نظر خود را انتخاب کنید و به ساده ترین شکل ممکن آن را خریداری کنید.
