فهرست مطالب
صنایع دستی چیست؟
صنایع دستی کالا یا اثری هنریست که توسط هنر دست هنرمند و به‌وسیله ابزارآلات ساده و بومی خلق میشود. هر منطقه برحسب تمدنی که داراست صنایع‌دستی متفاوتی نیز دارد. این هنر دست باعث تبادل فرهنگ و ارزش ملی نیز میشود.
ویژگی های صنایع دستی
ویژگی‌های صنایع‌دستی را می‌توان این‌گونه بیان کرد:
- انجام هنر صنایع‌دستی با استفاده از دست، ابزار ساده و مبتدی
- حضور مؤثر و خلاق افراد در تولید آثار هنری مانند خاتم‌کاری
- مقرون به‌صرفه بودن نسبت به محصولات دیگر
- امکان انتقال به نسل‌های آینده که ارزش صنایع‌دستی را نشان می‌دهد.
دسته‌بندی صنایع‌دستی
هنرهای دستی با توجه به تفاوت‌هایی که دارند در دسته‌بندی‌های متفاوتی قرار می‌گیرند که هرکدام دارای ارزش و قیمت متفاوتی است. برخی از این دسته ها به قرار زیر هستند.
- زیورآلات
- میناکاری
- خاتم‌کاری
- معرق‌کاری
- قالی‌بافی و دست‌بافی
- خراطی بر روی انواع چوب
- صنایع چرم و پوست
- سفالگری
- نمدمالی
- بافتنی
- ملیله‌کاری
و… بسیار دسته های دیگر که در نوشته ی “صنایع دستی و فهرستی بر صنایع دستی ایرانی” به طور کاملتری به آن پرداخته ایم.
در این نوشته از سایت قصد داریم یکی از پرکاربردترین دسته های صنایع دستی را معرفی کنیم. در ادامه با ما همراه باشید.
خاتم کاری
خاتم‌کاری یکی از شناخته شده ترین و البته زیباترین صنایع دستی ایرانی است. در این هنر سطح کار که عمدتا چوبی است توسط مثلث های رنگین از جنس چوب، استخوان، عاج، صدف و فلز تزئین میشود. این هنر در بخش های مختلف ایران بخصوص اصفهان و شیراز رونق دارد. هنر خاتم دارای دو بخش عمده است: بخش اول خاتم‌سازی و بخش دوم خاتم‌کاری به مراحل اولیه ساخت یعنی تا مرحله برش گفته میشود و خاتم‌کاری به مرحله‌ی نصب تا پرداخت و پایان کار گفته میشود.
محصولات خاتم‌کاری به جهت کاربردی بودن و جنبه تزئینی که دارند میتواند هدیه‌ای زیبا و گران‌بهایی برای هرکسی باشد.
خواستگاه خاتم‌کاری
خاتم‌سازی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که به‌جز ایران در چندین کشور دیگر نیز وجود دارد اما مهد تمدن این هنر ایران است. منبر خاتم‌کاری مسجد عتیق شیراز از مهمترین نمونه های اولیه خاتم کاری در تاریخ هنر پس از اسلام است از این رو خاستگاه خاتم کاری را به شیراز نسبت میدهند.
قدیمی بودن این هنر را می‌توان از نمونه‌های یافت شده در زمان‌های گذشته دانست مثل قطعات تزیین‌شده با چوب و استخوان متعلق به ظهور اسلام که در مصر پیداشده‌اند.
ازجمله نمونه های قدیمی دیگری که با هنر خاتم کاری خلق شده اند، سقف ایوان اصلی مسجد عتیق شیراز، درهای خاتم‌کاری قصر دل‌شاد در سمرقند، منبر چوبی مسجد لبنان در اصفهان و درهای تالار آینه کاخ گلستان هستند.
همچنین در ادبیات، خاتم‌کاری را به مفهوم انگشتری به دلیل ریز نقش بودن در ساخت وسایل می‌شناسند. خاتم اسبابی است که از عاج فیل و استخوان شتر ساخته‌شده است و بر روی آن طرح‌هایی از گل و تصاویری زیبا حک‌شده است.
تاریخچه هنر خاتم‌کاری
سرآغاز این هنر به زمان حضرت ابراهیم برمی‌گردد و از جمله مشاغل در آن زمان بوده است. در دوره صفویه که پایتخت به اصفهان منتقل شد صنایع‌دستی مختلفی مانند خاتم‌کاری و منبت‌کاری رونق بسیاری گرفت.
خاتم کاری در دوره زندیه
از آنجا که در زمان زندیه پایتخت شیراز بود، این هنر در این منطقه رونق بسیار گرفت و حتی بسیاری از هنرمندان اصفهانی به شیراز رفتند. در دوره زندیه بیشتر بارگاه ها و قبرها دستخوش این هنر قرار گرفتند. صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) و صندوق مرقد امام حسین (ع).
خاتم کاری در زمان قاجارها
با آمدن حکومت قاجار این هنر صنایع‌دستی به رکود دچار شد. حتی بسیاری از آثار خاتم کاری که در زمان زندیه ساخته شده بود بدلیل کینه ی قاجارها به زندیه از بین رفت. بهرحال این دوره دوره ی خوبی برای هنر ایرانی نبود. با آمدن کمال‌الملک و افتتاح مدرسه این هنر دوباره رونق گرفت؛ رونق این هنر زیبا به‌گونه‌ای بود که بیشتر وسایل رضاشاه باهنر خاتم‌کاری تزیین‌شده‌اند. درهای حرم شاه عبدلعظیم در شهر ری از آثار دوره قاجار است که توسط هنرمندان شیرازی ساخته شد.
مراکز ساخت محصولات خاتم‌کاری
ایران یکی از مهمترین مراکز ساخت صنایع‌دستی خاتم‌کاری است اما همان‌طور که اشاره کردیم کشورهای دیگر مانند هند، فلسطین، لبنان، سوریه و عراق نیز دارای این هنر می‌باشند.
هنر خاتم‌کاری در موزه‌های جهان به‌وفور وجود دارد که در بین آنها هنر دست ایرانیان زیاد به چشم میخورد. ازجمله این موزه ها می‌توان به موزه بناکی در آتن و موزه بروکسل اشاره نمود که در موزه آتن صفحه شطرنج خاتم‌کاری شده و در موزه بروکسل میز خاتم‌سازی زیبایی وجود دارد.
لازم به ذکر است که در حال حاضر مهم ترین مراکز ساخت خاتم در شهرهای اصفهان، شیراز، و تهران هستند.
موارد موردنیاز در ساخت خاتم‌کاری
در ساخت خاتم‌سازی از انواع چوب، استخوان و عاج، مفتول‌های فلزی، لاک، سریشم، سوهان، صدف، پلی استر و … استفاده می‌کنند و همچنین از ابزارهایی مانند چکش، اره، دریل، گازانبر، قیچی، وقار، پرس، چسب و… در ساخت این هنر رؤیایی استفاده میشود تا با ظرافت کامل هنر صنایع‌دستی فرد را به نمایش بگذارد.
نکاتی در خصوص خاتم‌سازی
در مرحله‌ی اول طراحی و تهیه‌ی مواد و برش‌کاری مصالح در درجه‌ی اول بسیار ضروری است همچنین تولید قامه باید باظرافت ساخته شود تا مشکلی برای ادامه کار ایجاد نشود. در مرحله‌ی بعد، زیرسازی و چسباندن خاتم‌ها بر روی کار و پرداخت و جلا دادن کار خاتم بسیار مهم است. در قدیم فقط از رنگ طبیعی سبز برای این هنر استفاده می‌کردند که آن هم به روش زنگاری بوده است.
در هر ساخت خاتم در کوچک‌ترین واحد آن سه مثلث و در بزرگ‌ترین واحد آن 400 مثلث وجود دارد که هر چه طراحی خاتم دقیق و ریزنقش باشد بر زیبایی طرح می‌افزاید.
در تهیه‌ی چوب مناسب خاتم‌سازی از انواع چوب مانند چوب نارنج، گردو، شمشاد و آبنوس و … استفاده میشود و انواع استخوان‌های مصرفی در این هنر از استخوان شتر، اسب، گاو و عاج فیل به‌صورت مصنوعی و طبیعی است و به خاطر سفیدی و استحکام لازم بسیار مصرف میشود. از فلزهایی که در صنایع‌دستی خاتم‌سازی استفاده میشود نقره و آلومینیوم و برنج است که برای رنگ سفید از فلز آلومینیوم و نقره و برای رنگ زرد نیز از فلز برنج استفاده میشود.
روغن‌کاری خاتم برای چیست؟
اصولا صنایع دستی را برای براق شدن کار و همچنین حفاظت از سرما، گرما و رطوبت روغن‌کاری می‌کنند تا آسیبی به آن وارد نشود. روغن‌های مصرفی درگذشته‌ی خاتم‌سازی از شیره درخت کاج بوده است و به‌مرور زمان از روغن هاویلوکس استفاده شد اما امروزه از پلی‌استر برای جلا و حفاظت از خاتم‌سازی استفاده می‌کنند.
طرح خاتم کاری
انواع طرح‌های خاتم‌کاری را به دو نوع نقش‌های حاشیه و نقش‌های متن تقسیم می‌شوند.
- نقش لوزی
- نقش جوسیمی
- نقش شمسه
- طرح خورشیدی
- نقش طاقی
- نقش توگلو
- و ….
مهمترین نمونه‌های خاتم عبارت‌اند از:
خاتم نه گلی، خاتم ابری، خاتم شش‌ضلعی با لغت قمی، خاتم گره
خاتم نه گلی ساده: این نوع خاتم ساده و کم‌کار است و رنگ‌های مصرفی دران سیاه‌وسفید است.
خاتم ابری: شش ضلعی هست و برای تهیه‌ی قامه ی آن به 20 عدد شش ضلعی و 50 عدد پره مورد استفاده است.
خاتم شش ضلعی با لغت قمی: در ساخت این خاتم از 22 مفتول و پره‌های از 9 مثلث است
خاتم گره: نقاط مورد استفاده از خاتم به صورت گره هستند.
شیوه نگه‌داری خاتم
برای تمیز کردن ظروف خاتم کاری ترجیحاً از پارچه خیس و مواد شیمیایی استفاده نکنید و در برابر نور مستقیم خورشید و حرارت نیز قرار ندهید.
ویژگی‌های یک خاتم خوب چیست؟
خاتم‌سازی ای خوب و مرغوب است که دارای سطحی صاف باشد و هیچ جای خالی بین اتصالات و بر روی سطح کار وجود نداشته باشد؛ همچنین در این صنایع‌دستی باید از یک نوع رنگ و مصالح استفاده شود تا یکنواختی کار حفظ شود. لازم به ذکر است که روغن‌کاری که بر روی سطح کار انجام میشود نباید دارای برجستگی باشد.
نکته ی دیگر در خصوص مرغوبیت یک کار خاتم کاری این است که طراحی آن باید دقیق باشد و همچنین کار باید دارای قرینه باشد تا زیبایی کار حفظ شود.
قیمت خاتم کاری
برحسب کار و طراحی که بر روی وسایل خاتم‌کاری شده انجام میشود این وسایل دارای قیمت‌های متفاوتی‌اند که میتواند از قیمت 20 هزار تومان شروع و بر حسب نوع و سایز کار قیمت به مراتب بالاتر نیز برود.
نقش ها و مثلث های خاتم هرچه ریزتر و مرتب تر باشد کیفیت محصول بالاتر و در نتیجه ارزش آن نیز بیشتر است.