هنر پتینه (پته) دوزی چیست؟
پتینه دوزی، هنری اصیل و پر نقش و نگار است که از صنایع دستی قدیمی و محبوب استان کرمان محسوب می شود و نوعی از آن در دورهٔ ساسانیان رایج بوده است. هم اکنون این حرفه در کرمان، زرند، سیرجان و رفسنجان رواج دارد. نام دیگر این هنر “فطه دوزی” یا “سلسه دوزی” است که زنان و دختران خانه دار با الهام گرفتن از پنداشته ها و افکار خودشان طرح هایی را روی پارچه پیاده می کنند و به وسیله کوک‌های نخی رنگی طرح را روی پارچه پشمی ضخیمی به نام عریض می دوزند.
ظهور پتینه دوزی
اطلاعات زیادی درباره پیدایش اولیه هنر پتینه دوزی در دسترس نیست اما با توجه به آثار باستانی پیدا شده می توان گفت پیشینه پته دوزی به نزدیک قرن دوازدهم هجری باز می گردد. اولین پته پیدا شده مربوط به آن دوره است، این پته به صورت سوزنی دوخته شده و با نخ تمام ابریشم روی یک پارچه ابریشمی باظرافت دوخته شده بوده و دور تا دور آن با طرح بته جقه قهر و آشتی تزئین شده است. نمونه دیگری که از هنر پته دوزی یافت شده است، مربوط به قرن سیزدهم می باشد و با توجه به شواهد پته دوزی های شمسه و صرفه دوزی به دست استاد فرج الله کرمانی بافته شده است و این پته هم اکنون در موزه هنر‌های تزئینی به عنوان یک اثر ماندگار و ارزشمند نگه داری می شود و بازدید از این اثر گرانقدر برای عموم مردم آزاد است. نمونه دیگری از هنر پته دوزی نیز پیدا شده است که گویا مقبره نعمت الله شاه ولی با آن پوشانده شده بوده است. گفته شده این پته در سال 1294 دوخته شده و سه سال برای بافتن آن صرف شده و حاصل زحمات دوازده هنرمند کرمانی است. شخصی به نام شهاب الملک این پته را سفارش داده بوده و در ابعاد 405 سانتی متر طول و 265 سانتی متر عرض بافته شده است. اطلاعات گفته شده گوشه پته دوخته شده و این اثر تاریخی نفیس هم اکنون در موزه نعمت الله و در معرض دید عموم قرار دارد.
کاربرد هنر پتینه دوزی
از مهم‌ترین سوالاتی که شاید برای شماهم پیش بیاید این است که هنر پتینه دوزی چه کاربردی در زندگی روزمره دارد و می تواند داشته باشد. پتینه دوزی در زینت دادن به محصولاتی چون کوسن، جانماز و سجاده، رومیزی، زیر لیوانی، جلد قرآن، مانتو و تعداد بسیاری از دیگر لوازم کاربردی هستند. حتی این محصولات برای هدیه دادن انتخابی بی نظیر هستند و می توانند از گزینه‌های روی میز شما برای هدیه دادن به عزیزانتان یا هدایای تبلیغاتی، سازمانی و مدیریتی باشند.
اساتید ماهر پته دوزی از گذشته تا امروز
در تمامی حوزه‌های صنایع دستی، سکان دار و نگهدارنده اسم و رسم یک هنر اساتید ماهر و چیره دست آن حرفه هستند و وجود آنها سبب ماندگاری آن هنر و صنعت می شود. در رابطه با هنر پتینه دوزی آنچه که باید گفت، این است که فعالان عرصه و هنر فطه دوزی، بانوان و دختران این سرزمین هستند اما در میان اساتید نامدار پته دوزی نام و نشان بانوان کمرنگ است و نام مردانی که در این حوزه فعالیت داشته اند به چشم می خورد. اساتید زبردستی از جمله آقای فرج الله کرمانی، سید علی اکبر کرمانی، استاد محسن خان نقاش، استاد حسن بن محسن خان نقاش، استاد زمان خان میر حسینی از جمله این اساتید هستند.
فراتر از طرح و رنگ
انواع دوخت، رنگهای مورد استفاده و طرح های موجود در پتینه دوزی کدامند؟
دوخت های بسیاری در پته دوزی استفاده می شود که قرار گرفتن آنها کنار یکدیگر دست بافته ای مسحور کننده را پدید می آورد. از دوخت های مورد استفاده در پته دوزی می توان متن دوزی، پتک چهار سوزنه، ساقه دوزی، شاخه دوزی، برگ دوزی، دوخت شلال و… را نام برد. رنگ‌هایی که در یک دست بافته پشمی پته دوزی مشاهده می کنیم، از تضاد خاصی برخوردارند و همین امر سبب دوچندان شدن زیبایی آن می شود. رنگ هایی چون نارنجی، سفیر، سرمه ای، بنفش، ارغوانی، سبز، فیروزه ای در دوختن یک پته به کار می روند. ظرافت خاص و بی نظیر پته دوزی، به خاطر وجود داشتن طرح و رنگ های اصیل و پر مفهوم آن است. طرح بته جقه که از کاربردی ترین طرح های پتینه دوزی به شمار می رود؛ نمادی به نام درخت زندگی است که به گفته بعضی ها این نماد از درخت سرو سرخمیده گرفته شده است و برخی دیگر طرح بته جقه را نمایانگر شعله آتش آتشکده زردشتی ها می دانند. شرکت صنایع دستی اریسا نیز با انتخاب این طرح زیبا به عنوان لوگوی خود، ذوق هنری خود را نشان داده است. آنچه که قابل مشاهده و درک است؛ زیبایی، پیچیدگی خاص و رمزگونه بودن طرح‌های موجود در یک اثر پتینه دوزی شده است و از زاویه ای دیگر همین مبهم بودن مفاهیم و مقصود بافنده از نقوش بافته شده روی پارچه عریض، زیبایی خاصی دارد. طرح های بسیاری در این دست بافته پشمی استفاده می شود که از نمونه های آن می توان پته بادامی، شاخ گوزن، درخت ترنج دار، طرح های اسلیمی و… را قلمداد کرد.
ابزار و لوازم مناسب پته دوزی
برای داشتن یک محصول مزین به هنر پته دوزی، باید ابزار مناسب آن را نیز فراهم کنیم تا دوخت و دوز سریع‌تر و تمیز‌تری داشته باشیم. ابزار و لوازم مورد نیاز پته دوزی عبارتند از: نخ (ریس)، پارچه پشمی (عریض)، سوزن، قیچی و انگشتانه.
عریض چیست؟
عریض، پارچه ای پشمی است که در گذشته توسط زنان و به صورت دستی یا با دستگاه های بافندگی چوبی از پشم حیوانات بافته می شد و برای دوخت انواع دامن، کت، خورجین و… استفاده می‌شده است. اما امروزه بافت دستی جوابگوی نیاز مردم نیست و دستگاه های چوبی جای خود را به دستگاه های برقی داده اند و این پارچه‌های پشمی به صورت صنعتی بافته می شوند.
ریس چیست؟
ریس، نوعی نخ پشمی است که توسط ماشین یا دست ریسیده شده است و در پته دوزی به کار می رود؛ میزان نخ مورد استفاده در یک پته به ضخامت ریس بستگی دارد. در گذشته با استفاده از ماشین های چوبی و پدالی نخ ریسی، ریس را از پشم حیوانات تهیه می کردند؛ ولی امروزه بیشتر با ماشین های برقی نخ ریسی، ریس را تولید می کنند. ریس در رنگ های مختلفی از جمله عنابی، زرد، نارنجی، مشکی، آبی تیره، سبز روشن، ارغوانی و… تولید و عرضه می شود.
از عریض تا عرضه به مشتری
اولین مرحله برای دوخت پته، تهیه پارچه مناسب پته دوزی است که عریض نام دارد. همانطور که گفته شد عریض پارچه ای پشمی و نسبتاً ضخیم است و برای دوختن روی آن از گره استفاده نمیکنیم و نخ را از تار و پود پارچه عبور می دهیم. مرحله بعدی “گرته زنی” نام دارد که شامل انتقال طرح از کاغذ و ذهن روی پارچه مورد نظر است. امروزه در بازار پارچه هایی با طرح آماده و چاپ شده روی آن عرضه می شود که کار پته دوزان را ساده کرده است؛ اما اگر می خواهید طرح دلخواه خود را روی پارچه پیاده کنید در ادامه با ما همراه باشید. ابتدا طرح مورد نظر خود را بر روی کاغذ بکشید بعد طرحی را که آماده کرده اید روی پارچه قرار دهید و با استفاده از سوزن سوراخ کنید تا بدین وسیله بتوانید طرح را بر روی پارچه منتقل کنید سپس با استفاده از صابون مخصوص خیاطی طرح مورد نظر را بر روی پارچه کپی نمایید و در نهایت با استفاده از ماژیک طرح را پر رنگ کنید. راه دیگری که می توانید برای انتقال طرح استفاده کنید، به کار بردن کاربن است. طرح مورد نظر خود را روی کاربن قرار دهید و کاربن را روی پارچه، سپس با مداد به آرامی روی طرح خود بکشید تا طرح روی پارچه عریض منتقل شود. مرحله بعد انتخاب رنگ نخ می باشد، نخ های مورد استفاده در پته دوزی تنوع بسیاری دارند اما باید دقت داشته باشیم که برای هر رنگ پارچه باید رنگ به خصوصی از نخ را استفاده کنیم. برای مثال روی شال سرمه‌ای باید از نخ زرد رنگ برای خط دوزی استفاده کنیم و در نظر داشته باشید که برای طرح و نقش های با اصالت و قدیمی بیشتر از نخ های تیره رنگ استفاده می شود. بعد از گلچین کردن نخ برای دوخت، قسمت های مرزی طرح را خط دوزی کرده و داخل طرح را متن دوزی می کنیم. با توجه به طرح و توضیحات مربی، باید هر بخش از نقش مورد نظر را با دوختی خاص پر کنیم تا زیبایی بیشتری داشته باشد و اصول پته دوزی را نیز رعایت کرده باشیم. بعد از به پایان رسیدن دوخت پته، باید آن را بشویید و با دستگاهی مخصوص به نام “نورد” یا اتو پته را اتوکشی نمایید تا چروک های حاصل از دوخت از بین بروند. در کارگاه های پتینه دوزی بعد طی تمامی مراحل، محصولی که روی آن هنر پتینه دوزی پیاده شده است بسته بندی شده و به مشتریان عرضه می‌شود.
نشانه مرغوبیت محصولی مزین به این هنر فاخر
شال پته، شالی است که هرچه ظریف تر باشد ارزشمند‌تر و نفیس‌تر محسوب می شود و از نظر افراد اهل کرمان، پته مرغوب و ارزشمند پته ای است که روی شال سفید یا مشکی دوخته شده و در دوخت آن از پتک چهارسوزنه و متن دوزی استفاده شده باشد. مرغوبیت پته روی شال سفید به علت این است که رنگ سفید نور را منعکس می کند و این انعکاس سبب خستگی چشم می شود و دوخت پته کند پیش می رود. دلیل دیگر انتخاب نخ های مناسب و با کیفیت است، چراکه اگر نخ‌های دوخته شده مرغوب نباشند به شال رنگ می دهند و پته ارزش خود را از دست می دهد. شال مشکی به ندرت در کرمان دیده می شود و محبوبیت و ارزش آن به خاطر این است که سوزن مناسب دوخت روی شال مشکی از سوزن پته دوزی نازک‌تر است و پتینه دوزی با آن جراحاتی را روی انگشتان باقی می‌گذارد و دوختن روی این پارچه ظرافت، مهارت و دقت زیادی می‌طلبد.
