آشنایی با صنایع دستی استان کردستان

صنایع دستی، بخشی از تاریخ یک فرهنگ

صنایع دستی هر کشور نمایانگر بخشی از گذر زمان و سیر فرهنگی در آن منطقه است که با مراجعه به آن می‌توان تکه از گذشته آن ناحیه را مشاهده و حتی مطالعه کرد. صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و نمادی از نوع زندگی فرهنگی یک جامعه، همواره مورد توجه می باشد و رنگ‌ها و طرح های متنوعی که در محصولات صنایع دستی مشاهده می‌شود، هرکدام مختص منطقه ای خاص است و منطق و عقیده ای جالب در آن نهفته است.

کردستان، سرزمین رنگ و هنر

استان کردستان، از قدیمی ترین و مهم ترین استان های ایران زمین است که فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته تا به جایگاه امروزی خود برسد. کردستان، از استان های غربی کشور است که در دامنه ها و دشت های پراکنده رشته کوه های زاگرس میانی جای گرفته است. به هر منطقه ای از ایران، این سرزمین پهناور که سفر کنیم صنایع دستی مخصوص آن شهر و ناحیه را می‌بینیم که پاره ای از تاریخچه و گذشته آن می باشد. کردستان نیز صنایع دستی و آثار بخصوص خود را دارد. در ادامه به معرفی و بررسی تعدادی از آنها می پردازیم:

قالی و گلیم

قالی بافی، گلیم بافی از جمله هنر های اصیل و قدیمی ایرانی به ویژه کردستان و سنندج است. شهرت جهانی این دسته از قالی و گلیم سبب شده است که در دائرهالمعارف بریتانیا که از معتبرترین دائره المعارف های دنیاست، واژه «سنه» را که کردی سنندج است به نوعی قالی معروف ترجمه کند. گلیم کردستان انعکاسی از طبیعت است که ذهن خلاق و هنرمند زنان کرد، بدون هیچ طرح قبلی و به طور کاملا بداهه و خودجوش روایتی هرچند کوتاه آن دوره را درهم تنیده اند. از دیگر جذابیت های قالی بافی کردستان، تنوع بسیار زیاد طرح و رنگ های قالی و گلیم های این استان است و به ندرت می‌توان دو طرح مشابه پیدا کرد. همانطور که گفته شد، از دلایلی که سبب شهرت داشتن گلیم کردستان شده، ویژگی های خاص آن از جمله: استفاده از مواد اولیه مرغوب، ظرافت در بافت و داشتن طرح، رنگ و نقوش متفاوت است. زنان و هنرمندانی که در این حرفه فعالیت دارند، برای تار از نخ پنبه و برای پود از نخ های پشمی دولای تابیده و الوان استفاده می‌کنند. رنگ های بسیاری در بافت یک گلیم بختیاری استفاده می‌شود که قرمز، صورتی چرک، عنابی، زرد، آبی و سورمه ای، زیتونی و مشکی از رایج ترین و عمومی ترین آنها هستند. رایج‌ترین نوع بافت گلیم در کردستان بافت چاکدار است که ساختاری منحنی و ظریف مسحور کننده ای دارد. این گلیم‌ها از نقش‌هایی مثل گل وکیلی، گل چایی، نقشه قفقاز، گل چینی، محرمات، گل فرنگ، نقشه موسایی، دست و دلبر، گل میرزا علی و قاب قرآن بافته می‌شوند. با این اوصاف، از سفر کردن به استان کردستان مطمئن باشید.

نمدمالی

نمدمالی نیز یکی هنر های کهن کردستان با قدمتی بیش از 3000 سال است و در این صنعت تولید کلاه نمدی، خورجین، عروسک های نمدی، پادری و انواع زیراندازها رایج است. اسم این هنر گویاست، که در نمدمالی از بافتن کمک نمیگیرند و با بهره گیری از فشار، حرارت، رطوبت و زور بازو نمدها را منسجم کرده و به شکل یکپارچه ارائه می دهند. مردان کرد و نمدمالان از مواد اولیه ای همچون پشم گوسفند با الیاف بلند (ترجیحا پشم بهاره گوسفند)، آب و صابون و رنگ های طبیعی برای تولید نمد استفاده می‌کنند. نمد جدا از زیبایی ظاهری و کاربرد در زندگی رووزمره ما از خواصی نیز برخوردار است که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم: بهبود گردش خون، بهبود عملکرد عضلات، مناسب برای کوهنوردی و عایقی بسیار خوب برای سرما.

گیوه بافی

گیوه نوعی کفش یا پاپوش سبک، با دوام و شاید برخلاف ظاهرش بسیار نرم و راحت است که مناسب راهپیمایی های طولانی است و در گذشته بیشتر مورد استفاده مردم قرار می‌گرفته و قدمتی طولانی در ایران به ویژه استان های کرمانشاه، کردستان و چهارمحال و بختیاری دارد. برای بافت گیوه از نخ های پنبه ای، نخ ابریشم و نخ قالی و امروزه برای کف گیوه که به (آن زیره می گویند) از کفی های پلاستیکی استفاده می‌شود ولی در گذشته از چرم و دیگر محصولات طبیعی استفاده می‌شد. در استان کردستان پنج نوع گیوه تولید می‌شود:

-گیوه زیرپارچه ای: این نوع از گیوه در پاوه و در بخش اورامانات گیوه کشی و در روستاهای حجیج و نودشه که از مراکز قدیمی و مهم تولید این نوع گیوه می‌باشد تولید می‌شود.

-گیوه تخت آجیده (ملکی): این محصول گیوه‌ای است کف تخت آن با نخ پرک آج خورده‌است و از استحکام زیادی برخوردار است در زمستان و تابستان و روی یخ و سنگ محکم به زمین می‌چسبد و برای فضاهای کوهستانی در شرایط طبیعی منطقه کاربردی است. تولید زیره این گیوه توسط سه کارگر زن تولید می‌گردد. یک نفر دور گیوه را می‌بافد کارگر دوم رویه گیوه را می‌بافد و کارگر سوم دم گیر یا شیرازه که از قسمت تکمیلی گیوه می‌باشد را می‌بافد. پس از تکمیل زیره، رویه آن توسط زنان و با سوزن چیده می‌شود.

-گیوه تخت چرمی: این گیوه به‌ تدریج و در گذر زمان جایگزین گیوه تخت آجیده شده و کف آن یک تکه از چرم گاومیش است که به اندازه پا در سایزهای مختلف بریده می‌شود و رویه آن همچون گیوه‌های دیگر سوزنی است.

-گیوه رویه ابریشمی: رویه این گیوه از نخ ابریشمی الوان تهیه می‌شود ولی در حال حاضر به علت عدم ورود نخ ابریشم از خارج از کشور و هزینه بالای تهیه آن؛ ویسکوز، پرلون و نخ پلاستیکی جایگزین آن شده. این نوع  از گیوه به عنوان کفش خانگی و بیشتر زنانه است. نقش‌های معروف آن برگ بیدی، زربافت، توت فرنگی، پرچمی، نوری، پروانه، ترمه هستند و رویه آن توسط قلاب بر روی کفه بافته می‌شود.

-گیوه تخت لاستیکی: حدود 150 سال قبل به علت ارزان بودن لاستیک و استحکام بالای آن، از لاستیک استفاده می‌شد و این نوع گیوه در عشایر رواج پیدا کرد اما به علت گرمای بودن کف آن، دوخت این گیوه با این کفی به مرور از رونق افتاد و اکنون بیشتر در مناطق روستایی و به خصوص در فصل زمستان از این نوع گیوه استفاده می‌شود.

متاسفانه امروزه این محصول هنری و صنعت ارزشمند درحال سپرده شدن به دست فراموشی است و هرچه زودتر باید جلوی پدیدار شدن این واقعه ناگوار گرفته شود.

 نازک کاری چوب

نازک کاری، مهمترین هنر ها و صنایع دستی کردستان به شمار می‌رود که قدمت آن به یک و نیم قرن پیش باز می‌گردد. به گفته هنرمندان نازک کار بانی و بنیان گذار این صنعت “استاد نعمت الله نعمتیان” بوده است. شهر سنندج در استان کردستان حرف اول در صنعت نازک کاری را در ایران و حتی جهان می زند. هنرمندان این حوزه، چوب درختانی همچون سنجد و گردو را صیقل می‌دهند و آن را با روکش کردن با نقوشی زیبا و طرحی ناب محصولی مسحور کننده تولید می‌کنند. در نازک کاری، ظرافت و دقت، اندیشه سالم، مهارت و ابتکار می تواند از تکه ای چوب محصولی بی نظیر را پدیدار کند. امروزه با استفاده از این هنر ظریف محصولاتی مثل تخته‌نرد، عصا، میز شطرنج، جعبه جواهر، قوطی سیگار،‌ رحل و قاب عکس را می‌سازند که طرفداران زیادی دارد.

ارغوان بافی

ارغوان بافی هنری است که همواره خاطرات گوناگون را به دنبال خود می‌کشد و یاد گذشگتگان را برایمان زنده نگه می‌دارد. این هنر از زیباترین صنایع دستی کردستان به شمار می رود و هنوز با گذشت سالها از ابداع آن، طرفداران خاص خود را دارد. به درخت ارغوان، لقب درخت عشق را داده اند با اینکه بیشتر از دوازده متر قد نمی‌کشد ولی با تمام ناملایماتی های آب و هوا و منطقه ای که در آن رشد می‌کند سازگار است و ذره ای از زیبایی هایش کاسته نمی‌شود. هنرمندان این صنعت، ترکه های نازک ارغوان و بید را درهم می‌تابانند و در نهایت ظرافت و زیبایی یک محصول ارغوان بافی تولید می‌کنند. سبد، آبکش برنج، جای نان و سبد میوه از جمله محصولاتی هستند که در این حوزه تولید می‌شوند.

جاجیم بافی

هنر جاجیم بافی نیز از صنایع دستی استان کردستان است که به گلیم بافی شباهت های بسیاری دارد. البته بافت جاجیم در اکثر مناطق ایران زمین رواج دارد و تفاوت آنها فقط در طرح، رنگ و نقوشی است که به کار برده می‌شود؛ چراکه هر هنر و هر اثر داستانی مخصوص خود دارد. جاجیم پارچه ای ضخیم و بدون پرز است و به صورت راه‌‌راه با نخ‌های پشمی، ابریشمی، کرک، پنبه‌ای، رنگ‌های گیاهی و طرح‌های ساده هندسی بافته می‌شود. اصلی ترین رنگ های متنوعی که در بافت جاجیم استفاده می‌شوند عبارتند از: قرمز، ارغوانی، سورمه ای، زرد، سبز. ظرافت بافت در این هنر حرف اول را می‌زند و بیشتر زنان عشایر کرد از دیرباز به این حرفه مشغول بوده و هستند. جاجیم و جاجیم بافی برای تولید خورجین، زیرانداز، رومبلی، تولید کیف و کفش، رویه کرسی، پشتی و… کاربرد دارد.

سخن پایانی

از کوه های پست و بلند کردستان گذر کردیم و به نهر های آبی رنگش دستی رساندیم، از جنگل های سرسبز و کوهستانی‌اش لذت بردیم و صنایع دستی زیبایش را دیدیم. امید است که با ارائه این مطلب توانسته باشیم در شناخت بهتر این استان و زنده نگه داشتن صنایع دستی کردستان قدمی هرچند کوچک برداشته باشیم.